… et omnia vanitas.

(Deutsche Version)

Illas lingias chi sieuan less eu m’occupar da la poesia «vanitas» chi figürescha in mia racolta da poesias «Sablun»¹. Eu nu less dir co ch’ell’es fatta, quai nun es meis affar,  be co chi’d es gnü adaquella e provar da refar ils pass da seis dvantar. Dimena, inavo al cumanzamaint! Là chattaina üna fotografia da da pressa in alb e nair cun gronda forza suggestiva ch’eu n’ha provà da reconstruir cun penna e pinel:

La fotografia as lascha leger, sco ün text, in almain trais manieras: sco fotografia da pressa transmetta ella ün messagi chi’ns disch alch dal stadi da las chosas in ün ambiaint inquadrà d’ün objectiv. Ella cuntainta in prüma lingia il bsögn d’infuormaziun e’s drizza a la radschun. L’infuormaziun ragiundscha plü bain il böt sch’ella appellescha a medem temp eir als sentimaints da chi chi guarda. Sco ouvra d’art po ella, tras ün adöver reflettà e calculà dals mezs artistics o «poetics», appellar al sentimaint estetic, al gust tgnond in mira la fuorma stessa dal messagi. Illa fotografia as cumbinan e s’intretschan quistas funcziuns. A seis temp tilla vaiva tagliada our da la gazetta e taglià davent la legenda. Tuot chi sa chi’d es greiv da cumpetter cun purtrets in eloquenza, «üna fotografia vala milli pleds», as discha magari. La fotografia es capabla da denunzchar ed admonir e persvader, be cun as muossar.

E schi’s less comunichar quai chi’s vezza magari ad inchün chi taidla radio? Id es da tradüer il messadi visual in linguach verbal. Eu n’ha fat la prouva. Resultà es il text qua suot. Quel es d’incleger sco üna legenda amplifichada e subjectiva da la fotografia, opür, schi’s preferischa, ün’illustraziun verbala dal text visual. La difficultà es da far da möd cha la fotografia dvainta dispensabla e cha’l text stetta in pè sulet.

Ma schi che muossa quista fotografia? Ün toc paesagi geograficamaing determinà, identifichabel muoss’la, ün bratsch dal lai Aral i’l Kasachstan süt sü ed üna barcha bandunada al süt immez üna cuntrada deserta. Per titel n’haja tschernü il nom geografic, e quai na l‘ultim eir pel bel cling chi pudess esser rumantsch².  Manzunar as pudessa eir cha Aral es eir üna marca dad öli mineral cun ün’insaina d’ün blau s-chür viv e frais-ch sco l’aua, ün quadrat miss sül piz, cun üna scrittüra alba illa diagonala da grassas majusclas albas. Ils duos As han ün cling frais-ch ed impromettan aua püra – e tegnan: öli. E fan verer aua per fö. Ed a leger ARAL  inavo as legia LARA… Ma quai es ün’otr’istorgia. Qua è’l dimena, il text  chi disch che che’l vezza in quai cha la fotografia muossa. Eu til n’ha laschà sco ch’el es i in uonda in favrer 2015³:

Aral

Immez il sablun e sal e frus-chaglia secha as vezza üna barcha da pes-cha magliada da ruina. Ella sta là da quai tort chi less pac ch’ella cupichess. Cunter il flanc es pozzada üna s-chala. Quai sarà la s-chala da quels chi tilla han sbuttatschada e tut cun sai tuot quai chi d’eira dovrabel.

Ma quai nun es üna barcha chi vess fat navruotta e füss ida a fuond sco otras e gnüda büttada a la riva plü tard. Quista barcha nun es mai ida a fuond. A fuond es i alch oter, nempe l’elemaint chi fa d’üna barcha üna barcha: l’aua. L’aua d’ün immens lai chi bricla da peschs.

Il sulai  batta sainza remischiun sülla cuntrada. La barcha disegna üna sumbriva aint il sablun da l’abandun. Sco sch’ella til ardess aint sia nouda.

In quist ambiaint desert para la barcha absurda. Ma quai chi’s vezza qua es ün be ün bratsch dal lai stendschantà e sechantà. Quel immens lai d’üna jà tschirancla e süma via ad ögl vezzond. L’aua chi til spisgiantaiva üna jada hana sfrüttà per sauar culturas da pingoula. Tenor ün plan dal temp da Stalin.

Ingio chi sbuorflaiva vita, esa uossa desert.

Ingio chi noudaivan peschs ed ingio chi cruschaivan barchas, passan uossa uondagiond chamels.

Sco chi para saraja massa tard per salvar il lai Aral i’l Kasachstan. Massa blers han trat l’aua sün lur muglins, fingià lönch avant ch’ella riva là e sbocca aint il lai.

Giò dal satellit as vezza il lai Aral sco ün ögl verd stanguel chi’s serra plan a plan.

La barcha bandunada es üna perdütta per l’arsantüm e la nardà dals umans: üna nav invana a la riva dal nöglia.

I’l center dal text «Aral sta l‘aspet ecologic, la destrucziun s-chandalusa d’ün ecosistem tras l’uman. Aral sta per prepotenza, umbrasdà ed ignoranza umana chi ha transfuormà ün paesagi da vita in ün paesagi scha na apocaliptic, schi distopic, chi po gnir vis sco ün simptom da la müdada dal clima chi preoccupa als üns e fa serrar ils ögls ad oters. E lura tira’l a la surfatscha üna da quellas temmas profuondas, nempe quella da stuvair perir da la said expost sainza repar ad ün sulai ardaint. Da nossas varts es il sulai garant la vita, i’l desert tilla cumbatta’l, el batta sainza remischiun sülla terra schnüdada. Il desert da la fotografia nun es dvantà in möd natüral, el es fat da l’uman. L’uman es quel chi ha büttà quist toc muond suotsura: la barcha, üna anti-archa, es bandunada, surlaschada a sai svess. Il lai s’ha retrat in vapur. La natüra, quella s’ha arrandschada culla nouva situaziun. Uossa navigeschan barchas metaforicas pailusas tras ün lai da sablun. Il chamels be fats per quel tip da cuntrada dan, insembel cun quel zich erba grassa, a tuot la scenaria üna ligera nota optimistica. Sco chi’s vezza, es la natüra es flexibla e s’adatta adüna da nouv. L’uman nu quinta in quist ambiaint transmüdà chi til es dvantà ostil. La natüra es indifferenta a l’uman e seis far e tschaffutrar. I’s invlida jent cha la natüra es il muond main l’uman e pudess fich bain eir far sainza.

Mia prosa «Aral» ha svaglià in mai la vöglia da redüer e far svapurir il supraplü accidental e volatil e destillar landroura ün’essenza. La fotografia vissa sco ouvra d’art es ün exaimpel da buna economia dals mezs expressivs, ella es  directa, clera ed univoca. Seis adöver ponderà dals mezs augmainta sia forza persvasiva. Uschè as brusch‘la in noss immaint. Quels princips e quel proceder lessa provar da transferir ed applichar in üna poesia. La frasa finala dal text in prosa «Aral» cuntegna fingià il minz. La prüma part da la frasa resüma il cuntgnü da quai chi‘d es dit avant: «La barcha bandunada es üna perdütta da l’arsantüm e la nardà dals umans». La seguonda part da la frasa circumscriva cun mezs poetics il motiv central, la barcha chi vain designada sco: «nav invana a la riva dal nöglia».

Quai ch’eu nu vögl far es üna poesia chi piglia in mira il lectur cul böt da til persvader da müdar seis cumportamaint invers l’ambiaint. Quai füss bainschi onest e bain manià. Ma bain manià nun es adüna bain fat. Per dir la vardà nu’m para la fuorma poetica dad esser la fuorma adequata per da quels messagis da taimpra politica.

Mia poesia dess far ün pêr pass vers l’abstracziun e schladar la vista e l’orizont dal sen e dar als pacs singuls elemaints üna valur simbolica. Eu  lasch dvart l’aspet  ecologic e dumondas complexas da causas ed effets e responsabiltats e cuolpas e «güdicats da valur». Quellas debattas han, sco dit, da gnir manadas in oters lös. La poesia dess descriver il stadi da las chosas constelladas in üna parcella dal muond chi sun sco ch’ellas sun e nu dessan far oter co significhar. Schi’s voul chattar per mort e fin ün’achüsa, schi’s chatta üna tala illa qualificaziun dal lai sco «desertader» (v.10), ün pled chi oscillescha tanter desertur e desertifichader. La responsabiltà vain delegada da l’uman al lai. E’l lai vain tras quai umanisà.

Quel princip da muossar e na dir pratichà da la fotografia n’haja provà da transferir in mia poesia chi  eliminescha tuot quai chi’d es anecdotic, accessori, accidental ed tras quai dispensabel. Quai vala pellas indicaziuns da spazi e temp.

I’l center da l’attenziun sta la barcha in sia isolaziun e desolaziun ed exposta a sulai, a vent e sal e sablun. Ella es dvantada inütila, deplazzada ed absurda. Il sen, la radschun d’esser d’ün oget d’adöver es sia funcziun. I nun es cha la barcha vess pers sia funcziunalità. Ella es restada quella ch’ella d’eira. Müdà s’ha il context. Quel toc muond es uossa ün toc muond suotsura («mundus inversus») cun üna surfatscha dad aua « annullada» e’l fuond da sablun dvantà surfatscha. Quist’inversiun dal muond as condensescha ill’expressiun «nav invana», ingio cha l’adjectiv «(in)van(a)» es inverti in «nav».

Quista parcella da realtà cha la fotografia ha inquadrà, as laschess magari leger in sen litteral sco üna natüra morta, ün toc natüra plü morta co plü viva. Ma eir sco natüra morta in sen tecnic da l’istorgia da l’art.  Natüras mortas (tud. Stilleben) allegoricas d’eiran fich derasadas i’l temp baroc chi d’eira obsessiunà da las «ultimas chosas» e da la passagerità e la vanità da la vita umana. Quellas pittüras vaivan da servir sco «memento mori», dad avair davant ögls la mort per viver üna buna vita sco preparaziun per üna amo megldra. Quist messagi vain transportà dad ogets simbolics chi nu sun be quai chi sun, ma eir quai chi manajan: cupigliuns o «cheus da mort», uras da sablun, frütta (stra)madüra e fluors in  ün’ultima fluraschun avant co spassir, cun insects e vermins chi spettan da pudair dar suraint. Quels ogets materialiseschan il concept da la vanità da la vita umana. Quellas pittüras allegorics vegnan desigadas cul term latin «vanitas». Quellas «vanitats» han ragischs illa Bibla, e’s referischan als pleds inizials da l’Ecclesiast: «Vanitas vanitatum et omnia vanitas», o in versiun rumantscha dal 1773:

Vanità da las vanitads; disch il Predicatûr: Ogni chaussa ais vanitâ (Il Cvdesch dal Ecclesiaste 1,1)⁴

Ün’otra referenza fuorma per exaimpel il psalm 103 illa versiun da Chiampell (1652) chi exprima quista visiun pessimistica ed intuna la precarità e vödezza e caducità da la vita umana chi vain congualada cun fain chi vain terrà e boffà davent cul minim vent. Per finir constatescha el cun rasegnaziun:

Lg ais in quaist muond noass fatt ün gioech,
Tuot üna uanitade.⁵

(Tuot es be ün gö in quist nos muond / tuot üna vanità.)

Mia poesia ha ha tut per titel il pled latin vanitas. L’idea da la vanità, da l’inütilità, da l’absurdità as cristallisescha illa barcha chi para, ma nun es, deplazzada: de-plazzà o spostà s’ha il lai, cundiziun indispensabla cha la barcha possa esser barcha. Sainz’aua è‘la privada da sia radschun d’esser, da seis sen, da sia funcziun. La nav sta quia per obsolenza. Il veicul d’üna jada es dvantà static, ün monumaint i’l sen uriund dal pled, ün admonitur. Ella es dvantada  allegorica. Scha no pensain al topos da la «barcha da la vita», schi savaina che cha üna barcha immobilisada significha.

La poesia vanitas es ün destillat verbal cuort avant il taschair. Taschair lessa uossa eir eu. L’autur dess taschair üna jada cha la poesia ha tut il pled, disch Nietzsche⁶ Tantplü ch’eu sun bain consciaint cha’l poet nun es brichafat ün bun lectur ed interpret da sias aignas ouvras, am declera be subit pront d’observar quella regla. E uossa es’ura e temp da laschar gnir a pled a la poesia:

vanitas

nav
invana
inclinada
bütta
sia ultima
sumbriva
aint il sablun
giò’l fuond
dal lai
desertader
cruschan
uondagiond
chamels

Ingio es l’uman in tuot quista fatschenda? L’uman es quel chi guarda e’s dumonda che ch’el ha fat.

Ausgezeichnetes Werk: «sablun», Chur, Chasa Editura Rumantscha, 2017.